ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ: ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Sep 23
Εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια, ο άνθρωπος δημιουργεί κοινωνικές ομάδες και
εκφράζεται με ζωγραφική, γλυπτική, μουσική, τραγούδι, χορό, αφήγηση μύθων, ποίηση,
λογοτεχνία, θέατρο και άλλες μορφές τέχνης και σύγχρονου design.
Έχει διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχει ανθρώπινος πολιτισμός στη γη που να μην έχει δημιουργήσει
κάποιας μορφής τέχνη. (1)
Τα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής συμβάλουν δομικά στην κοινωνική, οικονομική,
πολιτική, και θρησκευτική συγκρότηση κάθε κοινωνίας, λειτουργώντας ως δημιουργήματα
και ταυτόχρονα ως δημιουργοί κουλτούρας. Οι διάφορες τέχνες εκτός από αναψυχή στην
καθημερινή ζωή, εξυπηρετούν μια σειρά από άλλες σημαντικές λειτουργίες.
Για παράδειγμα, ο μύθος θέτει πρότυπα ρόλων και συμπεριφορών, οι λεκτικές τέχνες
μεταδίδουν και διατηρούν τα έθιμα και τις αξίες ενός πολιτισμού, ενώ τα τραγούδια και ο
χορός συμβάλουν στη συνοχή και την αλληλεγγύη μιας κοινωνίας.
Κάθε κοινωνία έχει να επιδείξει έργα τέχνης άυλα και υλικά (2 ή 3 διαστάσεων) με
λειτουργική, αισθητική και συμβολική αξία. Διαχρονικά, από τις παλαιολιθικές
τοιχογραφίες στο σπήλαιο του Lascaux και τα Κυκλαδικά ειδώλια, μέχρι τα σύγχρονα έργα
digital art και τα NFTs, η δημιουργικότητα του ανθρώπου οδήγησε στην παραγωγή
ποικιλόμορφων έργων τέχνης: αφ’ ενός δίνοντας σχήμα και νόημα στη ζωή, και αφ’ ετέρου,
συμβάλλοντας στην ευημερία και την επιβίωση της κοινωνίας.
Ανθρωπολογικά, η τέχνη ορίζεται ως η δημιουργική χρήση της ανθρώπινης φαντασίας
για να ερμηνεύσει, να κατανοήσει και να απολαύσει τη ζωή. Ακριβώς όπως
χρειαζόμαστε τροφή και στέγη για να επιβιώσουμε, οι άνθρωποι έχουμε την έμφυτη τάση
να χρησιμοποιούμε τη φαντασίας μας και να δημιουργούμε έργα τέχνης και τέχνεργα
(artifacts). Εθνογραφικές μελέτες αποδεικνύουν ότι η τέχνη αντανακλά τις πολιτιστικές
αξίες και ανησυχίες ενός λαού, και μέσω αυτής επικοινωνεί λεκτικά και μη λεκτικά,
οργανώνει το σύμπαν του και ενσωματώνει πολιτισμικά την ιστορία του.
Συνεπώς, η τέχνη δεν είναι απλά μια πολυτέλεια που παρέχεται ή εκτιμάται μόνο
από μια μειοψηφία εστέτ καλλιτεχνών, αλλά ένα απαραίτητο στοιχείο της κοινωνικής συμπεριφοράς
στην οποία συμμετέχει κάθε άνθρωπος.
H γλυπτική είναι τέχνη με ευρεία έννοια. Το γλυπτό καθορίζεται πολιτισμικά μέσα
στο συγκεκριμένο γεωγραφικό, χρονικό, και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκε.
Ανθρωπολογικά, οποιοδήποτε τρισδιάστατο προϊόν της δημιουργικής φαντασίας
του ανθρώπου μπορεί να ονομαστεί γλυπτό: ένα τελετουργικό μαχαίρι, ένα διακοσμητικό
δοχείο, ένα χειροποίητο λαούτο, ένα παραδοσιακό εκκλησιαστικό τέμπλο, ένα ταφικό
μνημείο ή ένα κτίριο (παραδοσιακό ή σύγχρονο σχεδιασμένο) εμφανίζει την ίδια ουσιαστική
καλλιτεχνική διαδικασία με ένα άγαλμα, μια μάσκα ή ένα ειδώλιο.
Όλες αυτές οι ανθρώπινες δημιουργίες αντιπροσωπεύουν μια ευφάνταστη διαχείριση υλικών
στο χώρο. (2)
Ο καλλιτέχνης δημιουργός έχει δώσει απτή/χειροπιαστή μορφή στα συναισθήματα και τις
αντιλήψεις του / της, δημιουργώντας ένα μορφοποιημένο / σχηματοποιημένο αντικείμενο με
συμβολικό νόημα μέσα από ένα άμορφο και ά-σχημο υλικό.
Στην μεταβιομηχανική αστική κοινωνία επικρατεί η άποψη ότι, η γλυπτική περιλαμβάνει
μόνο εκείνα τα επώνυμα τεχνουργήματα που έχουν αισθητική και συμβολική
αξία χωρίς να εξυπηρετούν άμεσο χρηστικό σκοπό και είναι φτιαγμένα από σκληρά ή
ημιμόνιμης υφής υλικά. Αν και η ιδέα της τέχνης που εξυπηρετεί μη πρακτικούς σκοπούς
φαίνεται να είναι βαθιά ριζωμένη στη σκέψη των σύγχρονων Δυτικών λαών,
η Ανθρωπολογία που μελετάει τον άνθρωπο ολιστικά,υποστηρίζει ότι στους διάφορους
πολιτισμούς παγκοσμίως και διαχρονικά η τέχνη προκύπτει από προσωπική ή κοινωνική
ανάγκη και εξυπηρετεί αυτό που θεωρείται σημαντικό. Δηλαδή, η κάθε είδους τέχνη
αντικατοπτρίζει τις αξίες και τις ανησυχίες των ανθρώπων που τη δημιουργούν, την
απολαμβάνουν, και την χρησιμοποιούν ως κώδικα επικοινωνίας μεταξύ τους. Αυτό ισχύει
ιδιαίτερα για τις λεκτικές τέχνες - μύθους, θρύλους και παραμύθια. Επίσης, η μουσική, το
θέατρο, ο χορός και οι εικαστικές τέχνες, όπως η γλυπτική, μπορούν να παρέχουν
πληροφορίες για την κοσμοθεωρία, το σύστημα αξιών και την ιστορία ενός λαού.
Η αρχιτεκτονική συχνά προσεγγίζεται ως ένα είδος γλυπτικής (πχ ο εμβληματικός
Παρθενώνας είναι ένα μαρμάρινο γλυπτό-κτίριο) όπου όμως η λειτουργία προηγείται της
αισθητικής. (3) Η κριτική που ασκείται στην ιστορία της αρχιτεκτονικής όπως γράφτηκε και
διδάσκεται στον Δυτικό κόσμο, είναι ότι ασχολήθηκε μόνο με λίγους επιλεγμένους
πολιτισμούς. Γεωγραφικά, περιλαμβάνει μόνο ένα μικρό μέρος του πλανήτη --- Ευρώπη,
Αίγυπτο και Ανατολία – και ιστορικά ό, τι ήταν γνωστό τον 2ο αιώνα μ.Χ. Επιπλέον, η εξέλιξη
της αρχιτεκτονικής αντιμετωπίζεται συνήθως μόνο στις τελευταίες πιο πρόσφατες φάσεις
της. Ο Bernard Rudofsky χαρακτηριστικά γράφει ότι «παρακάμπτοντας τους πρώτους
πενήντα αιώνες» (δηλαδή, 5.000 χρόνια ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού), «και με έναν
αυθαίρετο τρόπο οι χρονικογράφοι μας παρουσιάζουν μία “επίσημη” "εκδοχή” « της ιστορίας
της αρχιτεκτονικής, θέτοντας το ξεκίνημα της τέχνης της οικοδόμησης κτιρίων σαν,
ας πούμε, να χρονολογούσαν τη γέννηση της μουσικής από την έλευση της συμφωνικής
ορχήστρας». (4)
Η ΤΕΧΝΗ ΤΩΝ ΕΣΚΙΜΩΩΝ: ΕΝΑ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Η εθνογραφία που ακολουθεί αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου
με τον οποίο η τέχνη ενός λαού μπορεί να μας αποκαλύψει τις αξίες και την κοσμοθεωρία εκείνων
που την δημιούργησαν. Συγγραφέας του είναι ο Edmund Carpenter,
ένας Καναδός ανθρωπολόγος που ειδικεύεται στη μελέτη της τέχνης και των τρόπων με
τους οποίους αυτή επικοινωνεί. (5)
“Καμία λέξη που σημαίνει «τέχνη» δεν υπάρχει στους Εσκιμώους, ούτε λέξη που
σημαίνει «καλλιτέχνης»: υπάρχουν μόνο «άνθρωποι». Ούτε γίνεται διάκριση μεταξύ
χρηστικών και διακοσμητικών αντικειμένων. Οι Εσκιμώοι απλά λένε: «Ένας άνθρωπος
πρέπει να κάνει όλα τα πράγματα σωστά». Η χρήση που εγώ κάνω εδώ και των δύο λέξεων
είναι αυστηρά Δυτική: με τον όρο «τέχνη» αναφέρομαι σε αντικείμενα που ένας Δυτικός
κριτικός θα αποκαλούσε τέχνη, και με τον όρο «καλλιτέχνης» εννοώ οποιονδήποτε Εσκιμώο.
Το σκάλισμα, όπως και το τραγούδι, δεν είναι πράγμα. Όταν νιώθεις ένα τραγούδι μέσα σου,
το τραγουδάς. Όταν αισθάνεσαι μια μορφή να αναδύεται από ένα κομμάτι ελεφαντόδοντο,
την απελευθερώνεις.
Καθώς ο γλύπτης κρατά ένα κομμάτι ακατέργαστο ελεφαντόδοντο ανάλαφρα στο χέρι του,
γυρίζοντάς το απ’ όλες του τις πλευρές, ψιθυρίζει: «Ποιος είσαι! Ποιος κρύβεται
εκεί!» Και μετά: «Α! Φώκια!» Σπάνια ξεκινά κατευθείαν να σκαλίζει, ας πούμε, μια φώκια.
Συνήθως παίρνει το ελεφαντόδοντο, το εξετάζει για να βρει την κρυμμένη μορφή του και,
αν αυτή δεν είναι άμεσα εμφανής, σκαλίζει άσκοπα μέχρι να την δει, ενώ σιγοτραγουδάει
…καθώς εργάζεται. Και τότε … : η κρυμμένη φώκια αναδύεται. Ήταν πάντα εκεί: δεν τη
δημιούργησε, την απελευθέρωσε. Την βοήθησε να βγει προς τα έξω.
Παρακολούθησα έναν λευκό άνδρα, που αναζητούσε σουβενίρ, να παραγγέλνει μια
σκαλιστή φώκια, αλλά να λαμβάνει αντ’ αυτής ένα σκαλιστό θαλάσσιο ίππο. Ένας άλλος, ο
οποίος ήθελε ένα σετ σκακιού, αν και οι οδηγίες του ήταν ρητές και σαφώς κατανοητές,
τελικά παρέλαβε ένα σετ στο οποίο κάθε πιόνι ήταν διαφορετικό. Ahmi - “δεν μπορεί να
είναι γνωστό εκ των προτέρων” τι βρίσκεται κρυμμένο μέσα στο ελεφαντόδοντο.
Ο Ohnainewk κράτησε ένα δόντι μικρού θαλάσσιου ίππου στην παλάμη του,
το γύρισε ελαφρώς, και ιδού! Ο Ptarmigan σχεδόν έσκασε μέσα από την επιφάνεια. Καθώς
έκοβε ελαφρά άσκοπα εδώ, σκόπιμα εκεί, μιλούσε απαλά, διστακτικά. Δεν δρούσε
παθητικά, αλλά η σκόπιμη πράξη του ήταν περιορισμένη διότι σεβόταν τη μορφή που του
δινόταν.
Η γλώσσα των Εσκιμώων δεν έχει λέξεις ισοδύναμες με τις λέξεις μας «δημιουργώ»
ή «φτιάχνω», οι οποίες προϋποθέτουν την επιβολή του εαυτού. Ο πλησιέστερος όρος των
Εσκιμώων σημαίνει «εργάζομαι επάνω σε (κάτι)», ο οποίος περιλαμβάνει επίσης μια πράξη
θέλησης (επιβολής), αλλά μια πράξη που είναι συγκρατημένη. Ο χαράκτης δεν επιχειρεί
ποτέ να εξαναγκάσει το ελεφαντόδοντο σε ασυνήθιστες μορφές, αλλά ανταποκρίνεται στο
υλικό προσπαθώντας να είναι ο εαυτός του, και έτσι το σκάλισμα προσαρμόζεται συνεχώς,
όπως επιτάσσει το ελεφαντόδοντο.
Οι μεγάλοι Δυτικοί καλλιτέχνες μερικές φορές σκέφτονταν με αυτούς τους όρους
και μάλιστα εκφράστηκαν έτσι, αλλά με μία διαφορά: ήταν εξαιρέσεις στον δικό τους
πολιτισμό, φτάνοντας άθελά τους σε αυτή την προσέγγιση μόνο μετά από μακρά εμπειρία
και περισυλλογή. Ενώ οι Εσκιμώοι την μαθαίνουν (πολιτισμικά) ως μητρική γλώσσα και
καθημερινά της δίνουν κοινωνική φωνή και έκφραση. Είναι η στάση που έχουν όχι μόνο
απέναντι στο ελεφαντόδοντο, αλλά απέναντι σε όλα τα πράγματα, και ειδικά στους
ανθρώπους: γονέας προς παιδί, σύζυγος προς σύζυγο.
Εμείς οι Δυτικοί σκεφτόμαστε την τέχνη ως κατοχή / ιδιοκτησία, και η κατοχή για εμάς
σημαίνει έλεγχος, για να κάνουμε ό,τι θέλουμε. Η τέχνη για τους Εσκιμώους είναι μια
μεταβατική πράξη, μια σχέση. Οι Εσκιμώοι ενδιαφέρονται περισσότερο για τη δημιουργική
δραστηριότητα παρά για το προϊόν της δραστηριότητας.”
Βιργινία(Τζίνα) Σκιαδά,
Αχριτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π. - Πολιτισμικός Ανθρωπολόγος DhD
————————————————————————————-
(1) ANTHROPOLOGY. William A. Haviland. 4 th edition, Holt, Rinehart and Winston. New York 1985. pp 590-611.
(2) ANTHROPOLOGY. William A. Haviland. 4 th edition, Holt, Rinehart and Winston. NewYork 1985.pp 606.
(3) «FormFollowsFunction» είναι η αρχή σχεδιασμού για το σύγχρονο design που έθεσε ο LuisSullivan ήδη από το
1896.
(4) ARCHITECTURE WITHOUT ARCHITECTS. An Introduction to Non-Pedigreed Architecture.Bernard Rudofsky, 1964,
The Museum of Modern Art, New York. Πρόλογος.
(5) From Eskimo Realities by Edmund Carpenter 1973 by Edmund Carpenter. New York: Holt, Rinehart and Winston,
pp. 58-63.